«Ούκ αστήρ, αλλά νοερά τις καί λογική υπήρχε δύναμης ό τών μάγων καθοδηγητής»
Στις αγιογραφικές παραστάσεις των πρώτων χριστιανικών χρόνων, η απεικόνιση της γεννήσεως του Θεανθρώπου και η προσκύνηση των Μάγων αποτελούσαν δυο ξεχωριστά θέματα. Ο θεματικός αυτός διαχωρισμός διατηρήθηκε στη Βυζαντινή τέχνη, σε λίγα παραδείγματα όπως π.χ. στα ψηφιδωτά της Μονής Δαφνίου (11ος αιώνας) στα οποία η Γέννηση ιστορείται στο χώρο του σπηλαίου ενώ, έξω από αυτό στέκονται τέσσερις άγγελοι και οι ποιμένες. Το νεογέννητο Θείο Βρέφος φωτίζουν οι ακτίνες ενός άστρου ως «σύμβολο του νέου και Θείου Αστέρος» που είναι ο Ιησούς Χριστός.
«Το παράδοξον Μυστήριον» όπου «Καινοτομούνται φύσεις, και Θεός άνθρωπος γίνεται…ού φυρμόν υπομείνας ουδέ διαίρεσιν» αυτό, το μόνο νέο Γεγονός στον κόσμο, αγιογραφείται με την ίδια σχεδόν πλοκή που έχει το ψηφιδωτό της Μονής Δαφνίου, σε μικρογραφίες ιστορημένων χειρογράφων, σε έργα της κεντητικής τέχνης και σε τοιχογραφίες, με πρόσθεση σε ορισμένες περιπτώσεις της παράστασης του νιπτήρος στη βάση του σπηλαίου.
Ένας άλλος ευρύτατα διαδεδομένος εικονογραφικός τύπος, άμεσα συνδεδεμένος με την παράσταση της γέννησης του Θεανθρώπου, δείχνει την Παναγία Μητέρα να κάθεται σε θρόνο έχοντας στην αγκαλιά της το Χριστό που ευλογεί τους τρεις Μάγους, καθώς του προσφέρουν τα δώρα τους, συνοδευμένοι από έναν άγγελο.
Η προσκύνηση των Μάγων. Ψηφιδωτό Μονής Δαφνίου
Η προσκύνηση των τριών μάγων-Τοιχογραφία Μονή Φεραπόντοβ,Ρωσία 1500
Το εικονογραφικό αυτό θέμα ζωγραφίζεται σε ναούς και Μοναστήρια της Ελλάδας, όπως στον Άγιο Νικόλαο Ορφανό Θεσσαλονίκης, όσο και σε ιερά καθιδρύματα της απανταχού Ορθοδοξίας. Στην τύπο αυτής της εικονογράφησης, ενώ το κύριο θέμα είναι η Παναγία Μητέρα, με το Χριστό στην αγκαλιά Της, που απλώνει τα χέρια του για να πάρει τα δώρα των Μάγων, ζωγραφίζεται η παρουσία Άγγελου ενώ, σε κάποιες περιπτώσεις, απουσιάζει τόσο η εμφάνιση αγγελικής δυνάμεως όσο και του φωτεινού αστέρα.
Η θεματική αυτή παράσταση είναι σύμφωνη, με τα όσα συμπεραίνονται από τα γραφόμενα στο Β.16 του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου και συνεπής με αυτά που ο ίδιος ευαγγελιστής παραδίδει :«Και ελθόντες είς την οικίαν είδον το παιδίον μετά Μαρίας της μητρός αυτού και πεσόντες προσεκύνησαν αυτώ... (Ματθ,Β.11)».
Ρωμανός ο Μελωδός στο «Κοντάκιον της Χριστού γεννήσεως» περιγράφει και μελωδεί, προφανώς επόμενος του κατά Ματθαίον αγίου Ευαγγελίου (Β,11) την έκπληξη της Παναγίας Μητέρας όταν: «ακούει των Μάγων* το βρέφος ζητούντων*». «Τίνες υπάρχετε;* η κόρη εβόησεν» οι «δε προς ταύτην* Συ γαρ τις πέφυκας* ότι τον τοιούτον απεκύησας;» Συ «…απάτορος Υιού* εγένου μήτηρ και τροφός;» Εμείς, συνεχίζουν οι Μάγοι «το άστρον ιδόντες* συνήκαμεν, ότι ώφθη* παιδίον νέον, ο προ αιώνων Θεός».
«Των παράδοξων ρητών ως ήκουσε η Μαριάμ* των εκ σπλάγχνων αυτής* κύψασα προσεκύνησε» λεγοντάς Του: «Ιδού γαρ Μάγοι* έξω ζητούσι σε».
Ο Ιησούς ο Χριστός, συνεχίζει ο Ρωμανός στο Κοντάκιο του, «ήψατο της μητρός αυτού* εισάγαγε λέγων* ους ήγαγον λόγω* εμός, γαρ λόγος τούτοις επέλαμψεν…αστήρ μεν έστιν* εις το φαινόμενον* δύναμις δε τις* προς το νοούμενον* Συνήλθε Μάγοις* ως λειτουργών μοι*…και ακτίσι δεικνύων* τον τόπον όπου ετέχθη* παιδίον νέον, ο προ αιώνων Θεός».
Ο Ρωμανός διακρίνει τη Γέννηση από την προσκύνηση των Μάγων που, όπως συμπεραίνεται, έγινε δυο χρόνια μετά τη γέννηση του Χριστού, χρόνο «όν ήκρίβωσε παρά τών μάγων» ο Ηρώδης (Ματ. Β. 16) το δε εκτάκτως λαμπρό σώμα στον ουρανό φάνηκε στα βάθη της Ανατολής, πολύ μακριά από τη Βηθλεέμ και γιαυτό, όταν θεματικά ιστορείται αυτόνομα ή προσκύνηση των Μάγων, (όπως στα ψηφιδωτά του Δαφνίου) ο Χριστός, ζωγραφίζεται ως παιδάκι και όχι ως βρέφος.
Μετά την εικονομαχία, ο ζωγραφικός τύπος που επικράτησε, χωρίς να έχει απαλειφθεί η ξεχωριστή αγιογραφική απεικόνιση της Γέννησης και Προσκύνησης των Μάγων, παριστάνει τα δύο γεγονότα, που χρονικά απέχουν μεταξύ τους, ως γενόμενα στον ίδιο τόπο.
Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, η ένσαρκος παρουσία του Κυρίου στο ανθρώπινο γένος, εορταζόταν με μια ευρύτερου χαρακτήρα πανήγυρη, τα Επιφάνεια. Η εορτή των Επιφανείων υπονοούσε τη συναμφότερη ανάμνηση της γεννήσεως και της Βαπτίσεως του Ιησού Χριστού. Από τον Δ' αιώνα η εορτή των Επιφανείων αποδίδεται αποκλειστικά στην Βάπτιση του Κυρίου και από το 378 εκράτησε η συνήθεια του ιδιαίτερου εορτασμού τής Θείας γεννήσεως. Η εορτή της γεννήσεως, λέγει ο ιερός Χρυσόστομος, σε λόγο του: «... από μεν τους κατοίκους της Δύσεως προ πολλού γνωριζομένη προς ημάς δε κομισθείσα τώρα και όχι προ πολλών ετών, τόσον ανεπτύχθη διά μιας και τόσον έφερε καρπόν, όσον δεν είναι δυνατόν να ιδεί κανείς... επειδή οι μεν αυλόγυροι μας επληρώθησαν οι δε εκκλησία όλη στενοχωρείται από το πλήθος των προστρεξαμένων...». Στον ελλαδικό χώρο, ο πανηγυρικός εορτασμός της ημέρας των Χριστουγέννων καθιερώθηκε νωρίτερα από το 378.
Όμως, τι ήταν αυτό που τους Μάγους Βαλτάσαρ, Μελχιόρ και Γκάσπαρ «τοσαύτην οδόν ήγαγεν, ούκ ανάγκη καί βία, αλλά πειθοί καί αποκαλύψει ; (Χρ. MG 55,245)».
Κατά τον Ευαγγελιστή Ματθαίο, όταν οι Μάγοι πήγαν στον Ηρώδη ρωτώντας τον, πού γεννήθηκε ο βασιλεύς των Ιουδαίων, του είπαν πώς: «είδομεν γάρ αυτού τόν αστέρα έν τή ανατολή καί ήλθομεν προσκυνήσαι αύτώ ( Ματ. Β 2)». Στο απόκρυφο πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, αφού επαναλαμβάνεται σχεδόν κατά λέξη το εδάφιο Β2 του Ματθαίου, σε ερώτηση του Ηρώδη: «τί είδετε σημείον επί τόν γεννηθέντα Βασιλέα;», απαντούν οι Μάγοι πως: «Είδομεν αστέρα παμμεγέθη λάμψαντα έν τοίς άστροις τούτοις καί αμβλύνοντα αυτούς ώστε τους αστέρας μή φαίνεσθαι».
Κατά το «Κοντάκιο της Χριστού γεννήσεως» του Ρωμανού, στους Μάγους «ο <προφήτης> Βαλαάμ παρέθετο* των ρημάτων τον νουν* ων περ προεμαντεύσατο* ειπών ότι μέλλει* αστήρ ανατελλείν» εξ' Ιακώβ ο προ αιώνων Θεός.
Η Προσκύνηση των Μάγων από τον Άγιο Νικόλαο Ορφανό Θεσσαλονίκη 1310 – 1320
Η εμφάνιση του υπερφαιδρότερου πάντων των άστρων αστέρος, κατά την περιγραφή, τόσο του Ευαγγελίου όσο και των απόκρυφων κειμένων, πέρα από την υμνογραφία της εκκλησίας επηρέασε και τη λαϊκή μούσα. Στον χώρο της υμνογραφίας, ο ιερός μελωδός Κοσμάς, στον πεζό κανόνα της γεννήσεως του Χριστού και στο τρίτο τροπάριο της Η ' ωδής ψέλνει «... καί βασιλεύς σύν άστέρι όδηγών άστροπολούντας έλκει...» ενώ, στον ιαμβικό κανόνα στην γέννηση του Χριστού, που είναι ποίημα Ιωάννου του Δαμασκηνού, στο δεύτερο τροπάριο της Α' ωδής ψέλνεται «...έδειξεν άστήρ τόν πρό ηλίου Λόγον...» και βέβαια, είναι πάνδημα γνωστό το προοίμιο του κοντακίου «Είς τήν Χριστού Γέννησιν»: «Η Παρθένος σήμερον τόν ύπερούσιον τίκτει...» που ψέλνεται, μετά την στ' ωδή του ιαμβικού κανόνος του Δαμασκηνού στον Όρθρο των Χριστουγέννων και που, στην δεύτερή του περίοδο ψέλνει: «Μάγοι δέ μετά άστέρος όδοιπορούσι...».
Στη δημοτική ποίηση είναι ευρέως γνωστός ο στοίχος, από τα κάλαντα τον Χριστουγέννων «...άστρο λαμπρό τους οδηγεί χωρίς να λείψει ώρα...» που είναι επηρεασμένος από το κοντάκιο «Είς τήν Γέννησιν του Χριστού» Ρωμανού του μελωδού.
Γιατί όμως, σε παραστάσεις της προσκυνήσεως των Μάγων, όπως αυτές που ενδεικτικά αναφέραμε, αντί του φωτεινού αστέρος ζωγραφίζεται άγγελος;
Η απάντηση βρίσκεται στην ερμηνεία του φαινόμενου, που έκαναν οι πατέρες της Εκκλησίας. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στο υπόμνημά του στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου λέει: «Οτί ού τών πολλών είς ό άστήρ ούτος ην, μάλλον δέ ούδέ άστήρ ώς έμοιγε δοκεί, άλλά δύναμις τις άόρατος εις ταύτην μετασχηματισθείσα την όψιν . . . έπεί ούν (τους μάγους) ήγαγε καί έχειραγώγησε καί πρός τήν φάτνην έστησε ούκέτι δι' άστρου άλλά δι' άγγέλου λοιπόν αύτοίς διαλέγεται (ΡG 57 64-66)» Το ίδιο πιστεύω, για την υπόσταση του αστέρος, έχει και ο Γρηγόριος ο Νανζιανζηνός: «ότι δε ούκ άστήρ άλλά νοερά τις καί λογική ύπήρχε δύναμις ό τών μάγων καθοδηγητής». Τους πατέρες της Εκκλησίας ακολουθούν οι υμνογράφοι, όπως ο Ρωμανός, που μελωδεί στο «Κοντάκιο της Χριστού γεννήσεως» το διάλογο του Ιησού Χριστού με την Παναγία μητέρα Του: ο «εμός, γαρ λόγος τούτοις επέλαμψεν…αστήρ μεν έστιν* εις το φαινόμενον* δύναμις δε τις* προς το νοούμενον*».
Οι αγιογράφοι της Ορθοδοξου Εκκλησίας, όπως και οι υμνωδοί, ακολουθούν όταν εικονίζουν την προσκύνηση των Μάγων, την ερμηνεία που κάνουν οι Πατέρες και στη θέση του φαινομένου αστέρος ζωγραφίζουν αγγελική δύναμη.
Τελικά, όμως, η Εκκλησία που με την αγιογραφία αποβλέπει στον συμβολισμό και όχι στην κατά γράμμα εξεικόνιση των γεγονότων, επέτρεψε να ζωγραφίζονται σε μια παράσταση, η Γέννηση και η Προσκύνηση των Μάγων, που άλλοτε οδηγούνται από έφιππο άγγελο και πορεύονται σε λαμπρό οίκημα στο οποίο η Παναγία, καθισμένη σε θρόνο, έχει το Χριστό στην αγκαλιά Της και άλλοτε οδηγούνται υπό φωτεινού φαινομένου ή αγγέλου στην μικρή και ταπεινή φάτνη όπου γεννήθηκε ο Σωτήρας του κόσμου.
