Αν αναζητήσουμε στο λεξικό την λέξη πατρίδα ή πατριωτισμός θα απογοητευθούμε. Τίποτε από όσα αναγράφονται δεν γεμίζουν την ψυχή μας. Όμως οι μεγάλες έννοιες, όταν υπάρχουν, είναι άξιες αυτές καθ' αυτές και συνδέονται με την ψυχή του ανθρώπου και δεν επιδέχονται ορισμούς. Όπως και η λέξη Δίκαιο, ενώ υπάρχει, κανένας δεν μπόρεσε να το ορίσει και από που βγαίνει· ωστόσο είναι κάτι που συνδέεται με όλες τις κοινωνικές ανθρώπινες ομάδες και αξίες. Ο πατριωτισμός είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα μόνον των λαών εκείνων που έχουν στο διάβα της ζωής τους ορισμένες τυχαίες ιστορικές ιδιότητες, που πηγάζουν από το παρελθόν, τις οποίες τονώνει και χρωματίζει το παρόν και τις προεκτείνει αδυσώπητα η ανάγκη στο μέλλον. Κανένα έργο μεγάλο δεν γίνεται χωρίς θυσία, αλλά όχι μόνον με την θυσία των άλλων, αλλά κυρίως με την θυσία αυτών που το ευαγγελίζονται.
Το ψήφισμα της Επιδαύρου την Πρωτοχρονιά του 1822 δεν είναι μόνον ένα ηχηρό σάλπισμα αγώνα για την ελευθεριά της πατρίδας, είναι και εκδήλωση πίστης στην αιωνιότητα της Ελλάδας, των ιδίων των Ελλήνων. Διαβάζουμε στο κείμενο: “Το ελληνικόν έθνος το υπό την φρικώδη οθωμανικήν δυναστείαν μη δυνάμενον να φέρη τον βαρύτατον και απαραδειγμάτιστον ζυγόν της τυραννίας και αποσείσαν αυτόν με μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον δια των νομίμων παραστατών τους, εις Εθνικήν συνηγμένων Συνέλευσιν, ενώπιον Θεού και ανθρώπων, την πολιτική αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν”. Η ιδέα της ελεύθερης πατρίδας και η αποτίναξη του ζυγού της σκλαβιάς αιώνων, ωρίμασε αφού πρώτα καλλιεργήθηκε 1) από την Φιλική Εταιρεία που οργάνωσε με τον πιο αξιοθαύμαστο τρόπο τον ξεσηκωμό των ραγιάδων Ελλήνων, 2) τον φιλελεύθερο αέρα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και των ελλήνων σοφών φιλοπάτριδων του εξωτερικού που με τα φλογερά τους κηρύγματα θεμελίωσαν και καλλιέργησαν τις φιλελεύθερες ιδέες που προκάλεσαν την επανάσταση των Εθνών στην Ευρώπη κατά τον 19ο αιώνα, 3) Η συμβολή του ράσου της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας που στάθηκε παρηγοριά, καταφυγή και στήριξε την πίστη των Ελλήνων στο όραμα της λευτεριάς στους σκοτεινούς χρόνους της δουλείας. Έτσι το έθνος των Ελλήνων συντήρησε την μεγάλη δύναμη της Ιδέας του Γένους και των Παραδόσεών του.
Η οφειλή του ελληνισμού προς τον κλήρο είναι μεγάλη. Αυτός υπήρξε ο δάσκαλος και ο εθνικός παιδαγωγός με το “ψαλτήρι” και το “οκταήχι” και φλόγιζε τα στήθη των υπόδουλων ραγιάδων με την πίστη για την ανάσταση της φυλής και αυτός ήταν που σήκωσε πρώτος την σημαία της ελευθερίας και ευλόγησε τα όπλα του απελευθερωτικού αγώνα.
Στο εξωτερικό ευρωπαϊκό χώρο ηρωϊκός εθνομάρτυρας υπήρξε ο Ρήγας Φερραίος (1757-1798) που θυσιάστηκε για την οικουμενικότητα της ορθόδοξης πίστης και την ανάσταση της πολυεθνικότητας ενός κράτους που έζησε επί χίλια χρόνια με ελληνική γλώσσα, ελληνικό πολιτισμό και χριστιανική θρησκεία. Τα οράματά του έμειναν στη μέση. Όμως η μορφή του ρίζωσε πολύ γρήγορα στην λαϊκή συνείδηση, ύστερα ήρθε σε επαφή με τον θρύλο, μπλέχτηκε μαζί του και κυριάρχησε στα βιβλία και τις παραδόσεις του λαού μας, μέχρι το τέλος της ελληνικής επανάστασης, σαν κάτι από τους μύθους των ηρωϊκών μας τραγουδιών και άπλωσε τις φτερούγες του από την Βιέννη μέχρι την Μόσχα.
Τον Οκτώβριο του 1797 εκδόθηκε κρυφά στην Βιέννη σε τρεις χιλιάδες αντίτυπα από τον Ρήγα το επαναστατικό μανιφέστο με τα πανανθρώπινα συνθήματα (ελευθερία, ισοτιμία, αδελφότητα) της Γαλλικής Επανάστασης και περιείχε 1) την Προκήρυξη, 2) το Πολίτευμα και 3) τον Θούριο.
Η “Προκήρυξη” ερχόταν να κηρύξει τον συναγερμό της Λευτεριάς σε όλους τους λαούς “...όσοι στενάζουν υπό την δυσφορωτάτην τυραννίαν του οθωμανικού βλεδυρωτάτου δεσποτισμού... να εκβοήσει μεγαλοφώνως ενώπιον πάσης της οικουμένης τα ιερά και τα άμωμα δίκαια... να εγείρη τον καταβεβαρημένον τράχηλόν του, εναγκαλιζόμενος την πολύτιμον Ελευθερίαν των ενδόξων προπατόρων του”...
Η διατραγώδηση των δεινών της τυραννίας, φθάνει σε εξάρσεις δραματικού μεγαλείου και πάθους. Γράφει ο Ρήγας: “Ουρανέ! Εσύ είσαι ο απροσωπόληπτος μάρτυς των τοιούτων κακουργημάτων... Ήλιε εσύ βλέπεις καθημερινώς τα τοιαύτα θηριώδη τολμήματα... Γη! Εσύ ποτίζεσαι αδιακόπως από τα ρείθρα των αθώων αιμάτων...”
Ο Θούριος του Ρήγα, δεν ήταν ένα απλό τραγούδι – που λίγους στίχους τραγουδούσαμε στο σχολείο – αλλά ήταν ένας παιάνας και ένα σάλπισμα ξεσηκωμού· μια ανοιχτή επαναστατική προκήρυξη, προσκλητήριο δυνάμεων, πρόγραμμα ενεργείας και σύνθημα επαναστατικού συναγερμού για όλη την βαλκανική και την εγγύς Ανατολή. Παραθέτω μερικούς στίχους: “ως πότε παλληκάρια να ζούμε στα στενά μονάχοι σαν λιοντάρια στες ράχες στα βουνά;....... καλλίτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή....... Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί για την Ελευθερία να ζώσουμε σπαθί”.......
Ο φιλόπατρις Ρήγας είχε φρικτό τέλος στα μπουντρούμια τα τουρκικά στο Βελιγράδι, γιατί αγάπησε πιο πολύ από την ζωή του, την πατρίδα του.
Τον θάνατο του Ρήγα Φερραίου θρήνησε και ο άλλος μεγάλος κήρυκας της Ελληνικής Επανάστασης ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) που αναγνωρίστηκε και ως ο μεγαλύτερος φιλόλογος της νεώτερης Ελλάδας. Στο φυλλάδιο “Η Αδελφική Διδασκαλία” με την οποία απευθύνθηκε σ' όλους τους Έλληνες παρακινώντάς τους να εξεγερθούν γράφει μεταξύ άλλων: “... Μήτε πυρ, μήτε σίδηρος ψυχράνη ποτέ εις τας καρδίας την διάπυρον της Ελευθερίας αγάπην το άσπονδον κατά της τυραννίας μίσος... και ενθυμείσθε όσα έλεγον οι ημέτεροι πρόγονοι, παροξύνοντες αλλήλους κατά των Περσών: “Ω παίδες Ελλήνων ιτε – ελευθερούτε πατρίδι ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας θεών τε πατρώων έδη – θηκας τε προγόνων· νυν υπέρ πάντων ο αγών”.
Στο φυλλάδιο “Σάλπισμα πολεμιστήριον” που εξέδιδε στο Παρίσι (1801) αναγράφει το σχετικό με την φιλοπατρία χορίο του Σοφοκλή: και “μείζον όστις αντί της αυτού ΠΑΤΡΗΣ – φίλον νομίζει, τούτον ουδαμού λέγω”.
Στο ίδιο φυλλάδιο μετά τον τίτλο σε ξεχωριστό φύλλο υπάρχει ωραιότατη χαλκογραφία που παριστάνει την Ελλάδα ημίγυμνη να στέκεται, ανάμεσα στα ερείπια της αρχαιότητας, πληγωμένη, να στάζει το αίμα και να απειλείται από το γυμνό σπαθί του Τούρκου. Από κάτω αναγράφει: Ω μοι εγώ πανάποτμος (=κακομοίρα), επεί μ' ελε δούλιον ημαρ (χορίο από τον Σοφοκλή).
Η Ελλάδα γυμνή, ξυπόλυτη, με ξέπλεκα μαλλιά, απευθύνεται κλαίγοντας στα τέκνα της: “Ιδέτε πως εξήρανε το γένος των Μουσουλμάνων τους μαστούς μου, ώστε μήτε σταλαγμός γάλακτος δεν έμεινε εις αυτούς, δια να σας θρέψω. Ιδέτε πως από τους παντοτεινούς στεγαμνούς και δάκρυα, εβράχνιασε και αυτός ο λάρυγξ, ώστε δεν έμεινε πλέον εις εμέ, μήτε φωνή δια να σας παρηγορήσω”.
Για την εποχή εκείνη ήταν πράγματι συγκλονιστική η εικόνα της σκλαβωμένης Ελλάδας. Διαπιστώνουμε επίσης ότι υπάρχει ταυτότητα Ρήγα – Κοραή στην διατύπωση των συλλογισμών τους και την εθνεγερτική επιχειρηματολογία τους.
Στην δεκαετία του 1960 την διάσημη Αμερικανίδα συγγραφέα Ήντιθ Χάμιλτον, που λόγω των ερευνών της, επωνομάστηκε “Πρέσβειρα του Αρχαίου Κόσμου στον Σημερινό”, απασχολούσε έντονα η σκέψη τι κάνει ο κόσμος ο σημερινός και πως θα διαχειρισθεί το πολύτιμο αγαθό, την Ελευθερία. Έγραψε σχετικά: “Ο σημερινός κόσμος που γνωρίζουμε σήμερα, άρχισε με κάτι πολύ πρόσφατο: την κατάκτηση του διαστήματος.
Εδώ και 2.5000 χρόνια η Ελλάδα ανακάλυψε την Ελευθερία. Τότε η έννοια αυτή ήταν άγνωστη. Η Αίγυπτος, η Βαβυλώνα ήταν τυραννίδες. Τις αβοήθητες μάζες τις κυβερνούσε ο Παντοδύναμος Ένας. Στην Ελλάδα, στην Αθήνα, την μικρή πόλη, την μικρή χώρα, μάζες αβοήθητες δεν υπήρχαν και ήρθε ημέρα οπότε τους Αθηναίους εκυβέρνησε ένας άνδρας μεγάλος που δεν ήθελε να γίνει Παντοδύναμος... Αλλά το να ανακαλύπτει την Ελευθερία δεν είναι σα να ανακαλύπτεις την ατομική βόμβα. Δεν γίνεται μια για πάντα. Αν οι άνθρωποι δεν την εκτιμήσουν, αν δεν μοχθήσουν γι' αυτήν, η Ελευθερία θα χαθεί. Χρειάζεται αιώνια επαγρύπνηση. Οι Έλληνες ήξεραν καλά πως η Ελευθερία δεν ήταν κάτι το αυτονόητο, κάτι επάνω στο οποίο είχαν κληρονομικά δικαιώματα· την κέρδισαν την ελευθερία με τον ιδρώτα του προσώπου τους και με τον αυτοέλεγχο.
Η Αθήνα όμως κάποτε άλλαξε· και συντελέστηκε η αλλαγή απαρατήρητα, παρ' όλη την κεφαλαιώδη σημασία της. Χαρά και πεφηφάνια ήταν για τον Αθηναίο να δίνει στην πόλη. Ήρθε ημέρα που αντί να δίνει εκείνος στην πόλη, είχε την αξίωση μόνον η πόλη να δίνει σ' αυτόν. Εκείνο που ήθελε (τώρα) ήταν μια κυβέρνηση που να του εξασφαλίζει έναν άνετο βίο σαν υπέρτατο αγαθό. Έτσι η ιδέα της Ελευθερίας και της αυτοδημιουργίας επισκιάστηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε χάθηκε από τα μάτια του πολίτη. Οι Αθηναίοι έφθασαν στο σημείο που όταν μιλούσαν για Ελευθερία εννοούσαν την Ελευθερία της ανευθυνότητας. Αυτή η τάση ένα αποτέλεσμα μπορεί να έχει: Εφόσον οι Αθηναίοι προτιμούσαν την Ελευθερία της ανευθυνότητας, θα έχαναν την Ελευθερία της ανεξάρτητης υπόστασης. Γιατί το τίμημα της Ελευθερίας είναι η ευθύνη”.
Όμως το θέμα της ατομικής και συλλογικής ευθύνης για την πορεία ενός λαού και ενός έθνους, όπως επίσης και η αλλαγή φρουράς μεταξύ Πολιτικής Ελευθερίας και πνευματικής έξαρσης είναι ένα φαινόμενο (κατά τον καθηγητή Πολυχρόνη Ενεπεκίδη του Πανεπιστημίου της Βιέννης) “που μπορούμε να το παρακολουθήσουμε, σαν μια κόκκινη κλωστή σ' ένα κάτασπρο ύφασμα καθ' όλη την ιστορία του λαού μας”.
Όταν η Ελλάδα χάνει την πολιτική της ελευθερία και ανεξαρτησία, τότε μεταμορφώνεται σε πνευματική δύναμη. Όταν οι πόλεις – κράτη της Αρχαίας Ελλάδας πέρασαν στην παρακμή, τότε έγινε η ωραία μεταμόρφωση της Ελλάδας σε Αλεξανδρινό Ελληνισμό δηλαδή σε ελληνιστικό πολιτισμό. Όταν η Ελλάδα ξαναγίνεται με το Βυζάντιο πολιτική δύναμη, η συμβίωση Χριστιανισμού και Ελληνισμού είναι η πνευματική της σφραγίδα. Όταν το Βυζάντιο χάνει την πολιτική και εδαφική του ανεξαρτησία γίνεται και πάλι η μεγάλη μεταμόρφωση: Το Βυζάντιο γίνεται πνευματική και πολιτιστική δύναμη και αποκτά μια ιδεατή επικράτεια της οποίας τα σύνορα είναι περισσότερο εκτεταμένα από τα κρατικά σύνορα την εποχή της ακμής του. Ο Ελληνισμός μεταμορφώνεται τώρα μέσω του Πατριαρχείου σε Οικουμενισμό και η Ελλάδα γίνεται “οικουμένη” και όταν η οικουμενική Ελλάδα αναγκάζεται από την Τουρκική σκλαβιά να χάνει σιγά – σιγά την πνευματική της Ελευθερία, τότε ο Ελληνισμός περνά στην αντίσταση· μια αντίσταση όμως με πολλές θυσίες και ταπεινώσεις.
Όμως η πίστη στο όραμα της λευτεριάς, οι θυσίες χάριν της πίστης, το δίδαγμα του πατριωτισμού των Ελλήνων ίσως είναι μέσα στα γονίδιά μας αφού “του Έλληνα ο τράχηλος ζυγόν δεν υποφέρει”.
