Την Επανάσταση του 1821 προετοίμασαν, εν μέσω πολλών αντιξοοτήτων και μυρίων κινδύνων η Εκκλησία, οι Διδάσκαλοι του Γένους τα Σώματα των Κλεφτών και κατά κύριον λόγον η Φιλική Εταιρεία. Ως ήρωες του ~21 την 25η Μαρτίου1821 ύψωσαν την Σημαία της Επαναστάσεως, επικαλυπτόμενοι την βοήθειαν του Χριστού και την σκέπην και τας προς Αυτόν πρεσβείας της Παναγίας Μητρός Του, εις ένα Αγώνα κυριολεκτικώς υπέρ Πίστεως και Πατρίδος.
Η συμμετοχή της Εκκλησίας στον Απελευθερωτικό Αγώνα του 1821, είναι αναμφισβήτητη τόσο κατά την προετοιμασία, όσο και κατά την επιτυχή διεξαγωγή του. Η Εκκλησία του 1821 εστρατεύθη, υπήκουσε στην πρόσκληση της Ελλάδος και πριν ακόμη σημάνει η σάλπιγγα του εθνικού συναγερμού, ευρίσκετο επί των επάλξεων. Η συμμετοχή των Επισκόπων, των ιερέων και των μοναχών, υπήρξε ομόθυμος και καθολική . Η θρησκευτική δύναμη όπλιζε τα χέρια των ηρώων του πολέμου. Με την Εικόνα της Παναγίας στο στήθος οι κληρικοί του Αγώνος εφανάτιζαν τους αγωνιστάς.
Θα ήταν μακρύς ο κατάλογος των ηρώων κληρικών που έχυσαν το αίμα τους κατά την εκτέλεση του προς την Πατρίδα χρέους, όπως ο περίφημος ήρωας της Αλαμάνας Αθανάσιος Διάκος, ο ελεύθερος πολιορκημένος του Μεσολογγίου Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ, ο υπερασπιστής των Θερμοπυλών Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας, ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός και πολλοί άλλοι.
Η συνεισφορά των Μακεδόνων εις τον υπέρ της Ελευθερίας Ιερόν Αγώνα των Ελλήνων το 1821, υπήρξε αποφασιστικής σημασίας και σπουδαιότητος. Με τρεις μεγάλες επαναστατικές εστίες που δημιούργησαν οι Μακεδόνες, ήτοι στην Χαλκιδική υπό τον Εμμανουήλ Παπά, στην περιοχή Βεροίας, Ναούσης και Εδέσσης υπό τους Αγγελή Γάτσο, Ζαφειράκη Θεοδοσίου και Καρατάσο και στην περιοχή Πιερίας Ολύμπου υπό τους Γρηγόριο Σάλα,Νικόλαο Κασομούλη και Διαμαντή Ολύμπιο ανέστησαν σθεναρώς στους Τούρκους και συνέβαλαν τα μέγιστα στην επιτυχή έκβαση τους Αγώνος των Πανελλήνων ``για του Χριστού την πίστη την Αγία και της Πατρίδος την Ελευθερία’’. Τον πόθο για την Ελευθερία κράτησαν άσβεστο στη Μακεδονία οι Αρματολοί και οι Κλέφτες. Κυριώτερο κέντρο των Κλεφτών ήταν ο Όλυμπος.
Μακεδόνες οπλισμένοι αγωνίζονται στο πλευρό των αδελφών τους της επαναστατημένης Ελλάδος, στο Μεσολόγγι, στο Πέτα, στην Κιάφα, στην Ύδρα, στη Σκιάθο, παντού.
Εξ άλλου, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και στον διεξαχθέντα εκεί Αγώνα, έλαβαν μέρος ενεργό και πολλοί Μακεδόνες, όπως ο Γεώργιος Ξενοκράτης και ο Νικόλαος Τουζουνίδης από την Θεσσαλονίκη, οι οποίοι εφονεύθησαν την17η Ιουνίου 1821 κατά την επική μάχη του Σκουλενίου και ο Γεωργάκης Ολύμπιος, αρματολός του Ολύμπου, ο οποίος υπήρξε εκ των πλέον επιφανών αγωνιστών της Επαναστάσεως του 1821. Ο Γεωργάκης Ολύμπιος, διορισθείς παρά του Αλεξάνδρου Υψηλάντου, Α ρχηγός των Γατσανίου και καταφυγών στη Μονή του Σέκου, όπου απεκλεισθη, έθεσε πυρ στα πυρομαχικά του, ανατιναχθείς στον αέρα μαζί με τους συμπολεμιστάς του.
Μακεδόνες ήσαν, επίσης, οι συμμάρτυρες του Ρήγα Φεραίου, Θεοχάρης Γεωργίου από τη Σιάτιστα και οι αδελφοί Εμμανουήλ από την Καστοριά.
Πολλοί ήσαν εκείνοι που αγωνίσθηκαν για την επιτυχία της Επαναστάσεως του 1821. Εκείνος, ομως, του οποίου το όνομα λαμπρύνει τις χρυσές δέλτους της Ελληνικής Ιστορίας, είναι ο Εμμανουήλ Παπάς, ο οποίος μυηθείς στην Φιλική Εταιρεία διέθεσε υπέρ του Ιερού Αγώνος, όλον του το είναι και όλα τα μέλη της πολυμελούς οικογενείας του, καθώς, επίσης, και ολόκληρη την σεβαστή περιουσία του.
Ο Εμμανουήλ Παπάς, γεννηθείς στο χωρίο Δοβίστα (νυν Εμμανουήλ Παπάς) των Σερρών, τραπεζίτης και μεγαλέμπορος, ετέθη επικεφαλής του Επαναστατικού Κινήματος της Ανατολικής Μακεδονίας, της Χαλκιδικής και των μοναχών του Αγίου Όρους, αναπτύξας μεγάλη δράση.
Η Επανάσταση της Χαλκιδικής προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στην Κυβέρνηση της Τουρκίας, η οποία προκειμένου να ανακόψη την επέκτασή της διόρισε ως Πασά Θεσσαλονίκης τον Αμπούλ Αβούδ με την εντολή να εκστρατεύση κατά της Χαλκιδικής και να καταπνίξη στο αίμα την Επανάσταση των Ελλήνων. Περί τα τέλη Οκτωβρίου ο Αμπούλ Αβούδ επικεφαλής 14.000 ανδρών εξεστράτευσε εναντίον της Κασσάνδρας, την οποία υπερήσπιζαν περί τους 600 μαχητές και κατέλαβε αυτήν έπειτα από πολλές απώλειες του στρατού του.
Απογοητευμένος ο Εμμανουήλ Παπάς από την δυσμενή εξέλιξη των γεγονότων στην Χαλκιδική, ανεχώρησε από την Κασσάνδρα, σκοπεύουν να μεταβή στην Ύδρα για να επιτύχη την αποστολή βοηθείας προς συνέχιση του Αγώνος στην Χαλκιδική. Αλλά δεν ήταν,φευ, πεπρωμένο να φθάση στην Ύδρα, διότι εξαντλημένος από τις κακουχίες και από τις έντονες συγκινήσεις της στρατηγικής του περιπέτειας, απεβίωσε την 5η Δεκεμβρίου 1821 κατόπιν καρδιακής προσβολής εν πλω, καθ’ όν χρόνον το πλοίο παρέπλεε τον Καφηερέα (Κάβο Ντόρο). Έτσι, εξέλιπε μία συμπαθέστατη μορφή του Ιερού Αγώνος του 1821. Το Εθνος απεστερήθη του Αρχιστρατήγου των Μακεδονικών Δυνάμεων Εμμανουήλ Παπά, τίτλον που απενεμήθη εις αυτόν υπό του Δημητρίου Υψηλάντη, Γενικού Επιτρόπου της εν Ναυπλίω Επαναστατικής Κυβερνήσεως.
Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε και στην ανεπανάληπτη Εποποιία της Ναούσης, κατά την οποία οι γυναίκες αυτής, αποκλεισθείσες από τουρκικές στρατιωτικές δυνάμεις, για να μην πέσουν εις χείρας των Τούρκων και για να αποφύγουν τις ατιμώσεις, επανέλαβαν ως άλλες Σουλιώτισσες, ένα νέο Ζάλογγο, ριφθείσες με τα τέκνα τους στις αγκάλες στον απόκρημνο καταρράκτη του ποταμού `Αραπίτσα’’.
Τελικώς, η Επανάσταση στη Μακεδονία, κατεπνίση στο αίμα, αφού οι Τούρκοι διέθεσαν προς τούτο μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις. Παρά ταύτα, όμως, το αγωνιστικό φρόνημα των Μακεδόνων δεν εκάμφθη και συνέχισαν ούτοι απτόητοι τον Αγώνα, παρέχοντες την συνδρομή τους στη λοιπή αγωνιζόμενη Ελλάδα και προσφέροντες εις αυτήν τους βραχίονες και το αίμα τους. Προκειμένου, λοιπόν, να συνεχίσουν τον αγώνα τους και την πολύτιμη συνεισφορά τους στην Εθνεγερσία, κατήλθαν στην Νότιο Ελλάδα και αφού συγκρότησαν την Μακεδονική Φάλαγγα, παρέσχον αμέριστη τη συνδρομή τους στην απελευθέρωση της Χώρας μας μέχρι του τυπικού τέρματος της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 που έλαβε χώραν το έτος 1830 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, διά του οποίου ανεγνωρίσθη διεθνώς το Ελληνικό Κράτος με όρια τον Σπερχειό και τον Αχελώο.
Εξ όσων συνοπτικώς αναφέρουμε ανωτέρω, ανενδοίαστο εξάγεται το συμπέρασμα, ότι η συνεισφορά των Μακεδόνων στον υπέρ της Ελευθερίας των Ελλήνων Ιερό Αγώνα του 1821 – ο οποίος υπήρξε Αγών ολοκλήρου του περιουσίου Ελληνικού μας Έθνους – απέβη αποφασιστικής σημασίας και μεγάλης σπουδαιότητος, καθ’ όσον ούτοι αντέστησαν, ως προελέχθη σθεναρώς εις τους Τούρκους και συνέβαλαν τα μέγιστα εις την επιτυχή έκβαση του υπέρ Πίστεως και Πατρίδος ηρωϊκού και ενδόξου εκείνου Αγώνος των Πανελλήνων.
