Η πυρπόληση της Σμύρνης υπό των Τούρκων έγινε την Τετάρτη 31 Αυγούστου 1922.
Πολλοί ξένοι και Ελληνες αυτόπτες μάρτυρες περιγράφουν με τα μελανώτερα χρώματα, τις φρικώδεις στιγμές των ημερών της πυρκαϊάς της Σμύρνης. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι ο εμπρησμός της ήταν προσχεδιασμένος, προμελετημένος και οργανωμένος, καθ’ όσον οι Τούρκοι στρατιώτες μετέφεραν δοχεία με βενζίνη και πετρέλαιο ή έρριπταν εμπρηστικές βόμβες.
Ο τότε Αμερικανός Πρόξενος της Σμύρνης Τζώρτζ Χόρτον, γράφει σχετικώς: ``Ο συστηματικός εμπρησμός της Σμύρνης έγινε από τους στρατιώτας του Μουσταφά Κεμάλ με τον σκοπόν να εξολοθρευθούν οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας και να μην ξαναγυρίσουν ποτέ πια στην Πατρίδα τους. Βέβαιον είναι ακόμη ότι, εκτός από τη φωτιά, είχαν προσχεδιασθεί οι σφαγές και οι λεηλασίες. Χιλιάδες υποφέρουν και αποθνήσκουν εις την Σμύρνην. Εχοντας πίσω τους τα καιόμενα σπίτια τους οι άνθρωποι αυτοί μένουν επί ημέρες και ώρες εις την προκυμαίαν της Σμύρνης – γυναίκες, άνδρες και παιδιά – κραυγάζοντες και εκλιπαρούντες πλοία για να φύγουν…’’.
Εξ άλλου, όπως γράφει ο Χρ. Αγγελομάτης, ``από της νυκτός της 31ης Αυγούστου, οι Τούρκοι μετά την καταστροφή της Αρμενικής συνοικίας, εστράφησαν εξ ολοκλήρου προς τις Ελληνικές συνοικίες. Την νύκτα της 31ης Αυγούστου οι Τούρκοι εισέδυσαν εις τον Πανιώνιον, ελήστευαν και έσφαζαν και στη συνέχεια έσπευσαν να εισβάλλουν και εις το Νεκροταφείον’’, όπου έμεναν χιλιάδες Ελλήνων επί ολόκληρα 24ωρα κάτω από τον εφιάλτη της σφαγής’’.
Ο Κορδάτος, αναφέρει, ότι η κατάσταση ήταν ``σωστή κόλαση’’.
Αλλοι με βάρκες και άλλοι κολυμπώντας πήγαιναν στα πολεμικά πλοία της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Ιταλίας, ζητώντας άσυλο, αλλά οι ναύτες αυτών τους πετούσαν στη θάλασσα, όταν σκαρφάλωναν στα πλοία ή τους κλωτσούσαν’’.
Ο εμπρησμός της Σμύρνης, εκτός από τις προκληθείσες μεγάλες καταστροφές (κατεστράφησαν άνω των 43000 Ελληνικών κτιρίων), διόγκωσε και το προσφυγικό κύμα, πέραν των σφαγών των Ελλήνων.
Ο Αμερικανός Πρόξενος Τζώρτζ Χόρτον, υπελόγισε συνολικά σε ένα εκατομμύριο άτομα τους Ελληνας που έπεσαν θύματα των σφαγών καθ’ όλη τη διάρκεια των γεγονότων.
Εν κατακλείδει, θα πρέπει να λεχθεί με την δέουσαν έμφασιν, ότι ο προσχεδιασμένος εμπρησμός της Ελληνικωτάτης Σμύρνης, ως και ο μαρτυρικός θάνατος του Μητροπολίτου αυτής Αγίου Χρυσοστόμου του από Δράμας, προκάλεσαν την γενικήν συγκίνησιν σύμπαντος του Ελληνισμού.
Προσέτι δε, η καταστροφή της εύανθου Σμύρνης, εσήμανε το τέλος της Ελληνικής παρουσίας τριών χιλιετιών εις την Μικράν Ασίαν. Ο Ελληνικός πληθυσμός της Μικράς Ασίας, ο οποίος είχε παγκοσμίου σημασίας αποστολή επί 3000 και πλέον χρόνια, προσφυγών στο Ελληνικό Κράτος, εγκατεστάθη σε πολλά διαμερίσματα αυτού, σε πολλούς δε οικισμούς εδόθησαν Μικρασιατικά ονόματα, όπως Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Ιωνία, Νέα Σμύρνη κ.ά. Το Εθνος μας εδέχθη τους διωγμένους αδελφούς μας Μικρασιάτας και οργάνωσε την μεταφορά, την περίθαλψη και την αποκατάστασή τους.
Τέλος, όπως γράφει ο Ακαδημαϊκός Διονύσιος Ζακυθινός, ``η Μικρασιατική καταστροφή, υπήρξεν η τελευταία φάσις του υπερποντίου Ελληνισμού. Υπό τα ερείπιά της ετάφησαν αι Ιωνικαί και Ποντιακαί Αποικίαι, αι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το μέγα εκπολιτιστικόν έργον του Βυζαντίου, η θαυμασία αντίστασις και το αφανές κατόρθωμα των Ελλήνων της Τουρκοκρατίας.
Τα κύματα του Αιγαίου έρριξαν επί των ακτών και των νήσων της Ελλάδος τα ελεεινά λείψανα του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας. Και αντήχησαν οι αιγιαλοί και τα βουνά από τον γόον των σπαρασσομένων ανθρώπων. Ποίος Κάλαμος θα περιγράψη την άφατον τραγωδίαν;’’.
