Το Ανατολικόν Ρωμαϊκόν κράτος, καθαρώς βυζαντινόν Ελληνικόν κράτος ιδίως από τα χρόνια του Ηρακλείου, έζησε περίπου ένδεκα αιώνες μέχρις ότου την μαύρην 29ην Μαΐου 1453 από αιτίες που δεν είναι δυνατόν εδώ να αναλυθούν, έπεσεν η Κωνσταντινούπολις εις τους Τούρκους.
Ηκολούθησαν μαύρης σκλαβιάς αιώνες ιδίως ο 16ος και ο 17ος, αλλά ποτέ το Ελληνικόν Γένος δεν έπαυσε να προσπαθή διά την αποτίναξιν του τουρκικού ζυγού και δι’ αυτό τριάντα περίπου προσπάθειαι έγιναν αποτυχούσε μέχρι της Επαναστάσεως του 1769 και μετά εξεράγη η Επανάστασις του1821, δια την οποίαν πρέπει να σκεφθούμε ποίοι ήσαν οι υπέρ των τότε αγωνιστών (του 1821) παράγοντες. Ασφαλώς ήσαν η ψυχική αλλά και η καλλιτέρα δυνατή υλική προπαρασκευή του Γένους.
Ησαν επίσης η απόφασις να ελευθερωθούν ή να αποθάνουν, ο πολύς ηρωϊσμός και η εθελοθυσία, η μεγάλη πίστις εις τον Θεόν. ``Ο Θεός υπέγραψε την ελευθερίαν των Ελλήνων’’, έλεγεν ο Κολοκοτρώνης, ``και δεν είναι δυνατόν να πάρη πίσω την υπογραφήν του’’.
Πέρα από τον ηρωϊσμόν και τις μεγάλες θυσίες του λαού ήτο από τους κυριωτέρους παράγοντες η μεγάλη προσφορά της Εκκλησίας και του κλήρου όχι μόνον δια των προσευχών δια την θείαν βοήθειαν, αλλά και δια των όπλων. Είναι αμέτρητοι οι κληρικοί και οι μοναχοί, που έπεσαν εις τον Αγώνα εκείνον, και που δεν είναι γνωστοί, όσον ο Διάκος Αθανάσιος, ο Παπαφλέσσας και ο Γρηγόριος ο Ε~. Και βεβαίως τεραστία η προσφορά της Εκκλησίας δεν είναι μόνον κατά τον Αγώνα του 1821, αλλά και καθ’ όλην την διάρκειαν της Τουρκοκρατίας. Η Εκκλησία απετέλεσε την κιβωτόν του Γένους και διετήρησε την ελληνικότητά του.
Και δεν είναι βεβαίως τεραστία η προσφορά της Εκκλησίας μόνον κατά τους παλαιούς χρόνους, αλλά εις όλας τας κρισίμους περιόδους και περιστάσεις του Ελληνισμού. Θα ήταν δυνατόν να γίνη επιτυχής Μακεδονικός Αγών, αν δεν τον ανελάμβανε κατά τα πρώτα έτη του σχεδόν αποκλειστικώς η Εκκλησία; Είναι επομένως αναλήθεια και κυρίως ασέβεια, αλλά είναι πολλάκις και σκόπιμος και πολύ επιζήμιος δια το Έθνος ο ισχυρισμός μερικών ότι η Εκκλησία κατά τον Αγώνα του 1821 δεν έκανε δια το Έθνος τα επιβαλλόμενα, το καθήκον της.
Η Εκκλησία που εταυτίσθη προς το ελληνικόν Γένος, όσον πουθενά αλλού εις την Γη, που προσέφερεν αμετρήτους αγωνιστάς και εθνομάρτυρας, κατηγορείται ακρίτως υπό μερικών ότι δεν έπραξεν εις τον αγώνα του 1821, αλλά και άλλοτε το καθήκον της προς το Έθνος.
Αλλά περισσότερον και από την Εκκλησίαν κατηγορήθησαν οι Προεστοί, σημαντικός παράγων της επιτυχίας του Αγώνος εκείνου, ότι εις τον Αγώνα του 1821 δεν προσέφεραν, δεν ηγωνίσθησαν όσον και όπως έπρεπε. Κυρίως είναι η κατά τους νεωτέρους χρόνους από εκείνους που επιδιώκουν έτσι να ευχαριστούν και να προσεταιρίζωνται τους λαούς, σκόπιμος διαβολή ότι μόνον οι λαοί προσφέρουν εις τους αγώνες και θυσιάζονται, ενώ αι ηγεσίαι, κατ’ αυτούς, καρπούνται τα αποτελέσματα των αγώνων και των θυσιών των λαών.
Είναι βεβαίως αληθές ότι οι Προεστοί ήσαν πολύ διστακτικοί δια την έναρξιν τους Αγώνος του 1821 και ο φλογερός Παπαφλέσσας εχρειάσθη να παρουσιάση τα πράγματα πολύ καλλίτερα από την πραγματικότητα δια να τους πείση να αρχίσουν τον Αγώνα. Αλλά οι δισταγμοί των προήρχοντο και από το αν θα επετύγχανεν ο αγών και πιθανώς περισσότερον από τα όσα δεινά υπέστη ο Ελληνισμός κατά και μετά την αποτυχούσαν επανάστασιν του 1769. Τόσες σφαγές και τόσες καταστροφές υπέστη τότε ο Μωριάς από τους Τούρκους, ώστε ωνομάσθη κατακαϋμένος. Τους Τούρκους είχαν απέναντι των και συνεπώς έπρεπε, εδικαιούντο να προσέχουν πολύ. Διατί τους αρχικούς αυτούς δισταγμούς των Προεστών πρέπει να τους αποδίδωμεν εις ενόχους αιτίας;
Επίσης, πολύ σημαντικός παράγων της τελικής νίκης των αγωνιστών του 1821 ήτο η προσφορά των Φιλελλήνων.
Άνθρωποι θαυμασταί του αρχαίου κυρίως Ελληνισμού και φιλελεύθεροι συνεκλονίσθησαν από τον δίκαιον αγώνα και τους ηρωισμούς και τις θυσίες των αγωνιστών του 1821, καθώς και από τις βαρβαρότητες των Τούρκων. Και άλλοι άφησαν την ασφαλή ζωήν των και έσπευσαν και ηγωνίσθησαν με τα όπλα δίπλα εις τους Έλληνας αγωνιστάς και πολλοί από αυτούς άφησαν τα κόκκαλά των εις την Ελλάδα. εις το Μεσολόγγι ο Άγγλος Μπάυρον και ο Ελβετός Μάυερ, ο οποίος έπεσε μαχόμενος εις την έξοδον του Μεσολογγίου.
Επίσης, εις τα Πέντε Πηγάδια, εις το Πέτα και εις τα άλλα πεδία των μαχών, ηγωνίσθησαν και έπεσαν πολλοί φιλέλληνες.
Και θα εκτιμήσωμε καλλίτερα την συνεισφοράν των Φιλελλήνων, που με το όπλον επολέμησαν μαζί με τους Έλληνας αγωνιστάς το 1821, αν λάβωμεν υπ’ όψιν ότι αρκετοί έλληνες νέοι κατά τα τελευταία έτη έφθασαν, και περισσότερον άλλοι τους έφθασαν, εις το σημείον να μη θέλουν και να μεταχειρίζωνται πολλά μέσα δια να μη υπηρετήσουν, και μάλιστα εν καιρώ ειρήνης, ως στρατιώται την πατρίδα Ελλάδα, πολαχόθεν απειλουμένην.
Αλλοι φιλέλληνες από τις χώρες των με την πέννα ή με τον χρωστήρα εβοήθησαν τον Αγώνα, όπως ο ζωγράφος Ντελακρουά, ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Σιατομπριάν και άλλοι και προεκάλεσαν εις τους λαούς συμπάθειαν υπέρ των αγωνιζομένων Ελλήνων, αλλά και λαϊκήν πίεσιν επί των Κυβερνήσεών των, ιδίως μετά την έξοδον του Μεσολογγίου και την θυσίαν του Παπαφλέσσα και των συμπολεμιστών του εις τον Μανιάκι, όταν εφαίνετο ότι η Επανάστασις έσβηνε, δια να μεταβάλλουν την στάσιν των αι Κυβερνήσεις, κυρίως της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας, να ενδιαφερθούν δια το ελληνικόν ζήτημα και έτσι εφθάσαμε εις την ναυμαχίαν εις το Ναυαρίνον και εις την αποστολήν του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος υπό τον Μαιζών δια να εκδιώξει τον Ιμπραήμ από την Πελοπόννησον, ενώ προηγουμένως ο Γ. Κάνιγκ ανεγνώρισε τους Έλληνας αγωνιστάς ως εμπολέμους και επέτρεψε να καταφεύγουν εις τα Ιόνια νησιά.
Αυτοί που εβοήθησαν τους Έλληνας αγωνιστάς του 1821 και πολλοί από αυτούς και έπεσαν μαχόμενοι, αξίζουν τιμήν και αναγνώρισιν.
Αμέσως όμως μετά τις πρώτες νίκες, και ενώ ακόμη απείχε πολύ η τελική νίκη, από την Εθνοσυνέλευσιν ακόμη της Επιδαύρου, ήρχισαν μεταξύ των αγωνιστών έριδες και διαφορές δια τα αξιώματα!
Τα ελαττώματα της Φυλής, κυρίως η ζήλεια, η μη αναγνώρισις του άλλου, η με μέσα ανέντιμα και αθέμιτα επιδίωξις των αξιωμάτων και στενών ατομικών συμφερόντων, που και σήμερον τόσον πολύ ταλαιπωρούν και βλάπτουν τον Ελληνισμόν, πολύ ενωρίς ωδήγησαν τότε εις την διχόνοιαν, εις τον διχασμόν, εις την χαλάρωσιν των προσπαθειών δια τον αγώνα και ακόμη εις εχθροπραξίας και μάχες μεταξύ των αγωνιστών. Εκείνη δε η διχόνοια και αι διαμάχαι και ακόμη και μάχαι μεταξύ των αγωνιστών κατέστησαν απαραίτητον την βοήθειαν, την συμπαράστασιν των φιλελλήνων, που επέτυχαν την επέμβασιν των ``προστατίδων’’ δυνάμεων υπέρ των Ελλήνων.
Χωρίς την επέμβασιν των προστατίδων δυνάμεων αι περισσότεραι πιθανότητες ήσαν ότι ο αγώνα θα εχάνετο και τότε βεβαίως οι Τούρκοι, γνωρίζοντες ότι ο μεγαλύτερος αντίπαλός των ήτο ο Ελληνισμός, και ως δάσκαλοι της γενοκτονίας, θα μπορούσαν να εξοντώσουν τον Ελληνισμόν.
Και μεταγενεστέρως βεβαίως, μέχρι και σήμερον, ο διχασμός, αν και τόσες φορές τον αναθεταμίζωμε και τον καταδικάζωμε με τα λόγια, ζη και βασιλεύει μέσα εις το Έθνος και ιδίως μέσα εις το Κράτος και προξένησε μεγάλα και πολλά δεινά, διότι, ο διχασμός δεν είναι η αιτία είναι το αποτέλεσμα των ελαττωμάτων της Φυλής. Και αφού τα ελαττώματα εξακολουθούν να υπάρχουν και πολλάκις, αφρόνως καλλιεργούμενα, γίνονται περισσότερον έντονα, αφεύκτως θα επέρχωνται και τα δεινά αποτελέσματά των.
Η Γαλλική Επανάστασις του 1789 ήτο κοινωνική και πολιτική, καθώς και η Ρωσική του 1917. Η Ελληνική όμως Επανάστασις του 1821 ήτο καθαρώς εθνική δια την αποτίναξιν βαρβάρου ξένου ζυγού. Εγινε ``για του Χριστού την πίστη την αγία, για της πατρίδος την ελευθερία’’.
Και επειδή σε πολλούς υπήρχε και υπάρχει και σήμερα η άποψις ότι λόγω κακών κυβερνήσεών της η Ελλάς δεν αξιοποίησε όσον έπρεπε την ελευθερίαν της, πρέπει όλοι να γνωρίζωμεν ότι η χώρα μας ήτο και είναι σε διελκυστίνδα μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, που σημαίνει ότι άλλοτε ο ένας από τους ισχυρούς και άλλοτε ο άλλος, κάπως μας βοηθούσε ή μας βοηθεί με απαράδεκτα μερικές φορές ανταλλάγματα ή μας πολεμούσε παλαιότερα ή και τώρα.
Δεν είναι εύκολον ή δυνατόν η Ελλάς να συμβιβάζει τα διεστώτα.
