Είναι αδιαμφισβήτητη η αγάπη, την οποία τρέφει ο ορθόδοξος ελληνικός λαός προς το πρόσωπο της Παναγίας και η οποία διατηρείται αναλλοίωτη μέσα στους αιώνες. Ιδιαίτερα δε, η αγάπη αυτή εκδηλώνεται την Μ. Τεσσαρακοστή, όπου ψάλλεται τμηματικά στις εκκλησίες ο Ακάθιστος Ύμνος ή οι χαιρετισμοί της Παναγίας, όπως συνήθως έχουν καθιερωθεί να ονομάζονται.
Αυτή την απέραντη αγάπη και τον σεβασμό, που παραμένουν αμείωτα μέσα στον χρόνο, για την Μητέρα του Θεού την αποδεικνύουν και την εκφράζουν οι χριστιανοί κάθε Παρασκευή απόγευμα κατά την διάρκεια της Σαρακοστής, όπου συρρέουν στους Ναούς για να ψάλλουν μαζί με τους ιεροψάλτες «τη Υπεραμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια» και να ακούσουν «τα χαίρε» που λέγονται γι Αυτήν.
Ο Ακάθιστος Ύμνος, ο οποίος θα ψαλεί ολόκληρος και για τελευταία φορά αυτήν την Παρασκευή, αποτελεί ένα από τα λαοφιλέστερα ποιήματα της Βυζαντινής υμνογραφίας, ένα αριστούργημα ποιητικής τέχνης, λόγω της εκφραστικότητας και τον πλούτο των κειμένων. Τα κοσμητικά επίθετα προς την Υπεραγία Θεοτόκο, οι συνεχείς αντιθέσεις και παρομοιώσεις, τα βαθειά σωτηριολογικά νοήματα, οι 144 χαιρετισμοί στην Θεοτόκο με τους 72 στίχους, τον καθιστούν μοναδικό στην εκκλησιαστική υμνολογία.
Είναι «κοντάκιον» δηλαδή ύμνος, με γενικό θέμα τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και αποτελείται από το προοίμιο και 24 «οίκους» που σχηματίζουν ελληνική αλφαβητική ακροστιχίδα από το Α έως το Ω. Από αυτούς οι 12 αναφέρονται στον Κύριο και τελειώνουν με το «αλληλούϊα» και οι άλλοι 12 αναφέρονται στην Θεοτόκο και τελειώνουν με το «Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε». Το πρώτο μέρος του ποιήματος (Α-Μ) αναφέρεται σε επεισόδια από την ζωή της Παναγίας (Ευαγγελισμός, Γέννηση του Ιησού, Υπαπαντή κ.α.) και το δεύτερο μέρος (Ν-Ω) σε θεολογικά- δογματικά θέματα, που αναφέρονται στην ενανθρώπηση του Ιησού και την σωτηρία των ανθρώπων, όπου παρουσιάζεται η εξαιρετική συμβολή της Παναγίας.
Στην ορθόδοξη υμνολογία, τα κοντάκια σταδιακά αντικαταστάθηκαν από τους κανόνες, που ήταν μελωδικότεροι και περιεκτικότεροι από τα κοντάκια. Μόνο ένα κοντάκιο παρέμεινε ολόκληρο σε χρήση στην ορθόδοξη λατρεία και όχι μόνο δεν εκτοπίστηκε από τον κανόνα, αλλά συμψάλλεται μ αυτόν. Είναι το κοντάκιο του Ακαθίστου Ύμνου.
Η ιστορία του Ακαθίστου Ύμνου
Ο Ακάθιστος Ύμνος καθιερώθηκε να ψάλλεται στα μέσα του 7ου αιώνα όταν βασιλιάς του Βυζαντίου ήταν ο Ηράκλειος. Αφορμή στάθηκε η εκστρατεία κατά των Περσών. Οι Πέρσες κατέλαβαν πολλές περιοχές του Βυζαντίου, όπως και την Παλαιστίνη, και άρπαξαν τον Τίμιο Σταυρό. Ο Ηράκλειος επιτέθηκε στον Πέρση βασιλιά Χοσρόη, και εκείνος δημιουργώντας αντιπερισπασμό, ήρθε σε συννενόηση με τους Άβαρους, οι οποίοι πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη από ξηρά και θάλασσα.
Τότε ο Πατριάρχης Σέργιος πήρε την εικόνα της Παναγίας των Βλαχερνών και την περιέφερε στα τείχη, εμψυχώνοντας τους στρατιώτες. Σύμφωνα με την παράδοση, μία σεμνοφορεμένη γυναίκα βάδιζε επάνω στα τείχη και έκανε τους Αβάρους να φοβηθούν. Όμως, ξαφνικά, έγινε και ένας φοβερός ανεμοστρόβιλος ΄που δημιούργησε μεγάλη τρικυμία και κατέστρεψε τον εχθρικό στόλο και την νύκτα της 7ης προς 8η Αυγούστου 626 μ.Χ. αναγκάστηκαν να φύγουν. Ο λαός πανηγυρίζοντας την σωτηρία του, συγκεντρώθηκε στον Ναό της Παναγίας των Βλαχερνών και όλοι όρθιοι έψαλλαν τον από τότε λεγόμενο «Ακάθιστο Ύμνο» στην Παναγία,
αποδίδοντας τα «νικητήρια» και την ευγνωμοσύνη τους στην «Υπερμάχω Στρατηγώ».
Επίσης, ο βυζαντινός στρατός, νίκησε τους Πέρσες και έφερε τον Τίμιο Σταυρό πίσω στα Ιεροσόλυμα , όπου υψώθηκε για δεύτερη φορά, μετά την ανεύρεση του από την Αγία Ελένη.
Ο ποιητής του Ακαθίστου ΄Υμνου δεν είναι γνωστός και αποδίδεται σε πολλούς που έζησαν εκείνη την περίοδο. Επικρατέστερος θεωρείται ο Ρωμανός ο Μελωδός που έζησε τον 6ο αιώνα.
Υπάρχουν΄ όμως και άλλες δύο σοβαρές ενδείξεις για τον μελωδό του Ακαθίστου. Η μία αναφέρεται στο όνομα του Γερμανού Α΄Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως και η δεύτερη στον Κοσμά τον μελωδό που και οι δύο ήταν σύγχρονοι των θαυμασίων γεγονότων της λύτρωσης της Κωνσταντινούπολης από την πολιορκία των Αράβων το 718 μ.Χ.
Το «τη Υπερμάχω» γράφτηκε μάλλον για την σωτηρία της Κωνσταντινούπολης από κάποιο σοβαρό κίνδυνο και συνδέθηκε αργότερα με τον Ύμνο. Γιατί δεν είναι δυνατόν να γράφτηκε εκείνη την ημέρα της διάσωσης της Πόλης από την Θεοτόκο. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο ύμνος προϋπήρχε και ψάλθηκε τότε «ορθοστάδην» από μεγίστη αφοσίωση και εγκωμιασμό της Θεοτόκου.
Όποιος όμως κι αν ήταν ο ποιητής και με οποιοδήποτε ιστορικό γεγονός από τα δύο κι αν συνδέθηκε πρωταρχικά, το αδιαμφισβήτητο είναι ότι ο ύμνος εψάλλετο ως ευχαριστήριος ωδή προς την Υπερμάχω Στρατηγώ του Βυζαντίου και λέγεται Ακάθιστος γιατί από τότε μέχρι σήμερα, εις ένδειξιν ευχαριστίας προς την Θεοτόκο, οι πιστοί παραμένουν όρθιοι, ενώ στους οίκους των άλλων κοντακίων εκάθοντο.
Επίσης, οι ειρμοί του κανόνα του Ακαθίστου είναι έργο των Ιωάννου Δαμασκηνού και τα τροπάρια του Ιωσήφ Ξένου του Υμνογράφου.
