Οκαρχαρίας της Γροιλανδίας ζει περισσότερα από 400 χρόνια και παραμένει σε καλή φυσική κατάσταση και γόνιμος μέχρι το τέλος της ζωής του. Επίσης, υπάρχει ένα είδος τσούχτρας που ενδημεί στη Μεσόγειο και στις θάλασσες γύρω από την Ιαπωνία, της οποίας οι ενήλικες μορφές μπορούν να επιστρέψουν στην κατάσταση του σκώληκα και να ξαναρχίσουν αμέτρητες φορές τη διαδικασία της ανάπτυξής τους προς την ωριμότητα. Με άλλα λόγια, από βιολογικης́ άποψης είναι αθάνατες. Οι άνθρωποι δεν είμαστε· και πριν «συναντήσουμε» τον θάνατο, διανύουμε τα γηρατειά – με τα προβλήματα που συχνά συνεπάγονται.
Το ερώτημα του πώς ακριβώς και για ποιον λόγο οι οργανισμοί γερνούν βασανίζει την ανθρωπότητα εδώ και αιώνες. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι το γήρας οφείλεται στη σταδιακή ψύχρανση των εσωτερικών οργάνων, στο σβήσιμο δηλαδή της φλόγας εντός μας. Οι αρχαίοι Κινέζοι θεωρούσαν ότι προκαλείται λόγω ανισορροπίας ή εξάντλησης μιας ζωτικής ουσίας, η οποία αποθηκεύεται στα νεφρά και ευθύνεται για τη διατήρηση όλων των σωματικών λειτουργιών του ανθρώπου. Παρά ταύτα, επί της ουσίας η γήρανση αποτελεί σχετικά πρόσφατο αντικείμενο παρατήρησης και μελέτης στο πλαίσιο των βιοϊατρικών επιστημών. Αρχισε να απασχολεί τους βιολόγους μάλλον όψιμα –ο κλάδος δεν είναι ούτε 150 ετών–, παρουσιάζοντας αλματώδη ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια.
Oλοένα και περισσότεροι έγκριτοι επιστήμονες διατείνονται ότι το γήρας δεν είναι παρά μια πάθηση. Ορισμένοι φτάνουν στο σημείο να λένε ότι μπορούμε και να τη «θεραπεύσουμε», εξασφαλίζοντας τη δυνατότητα να ζούμε για πάντα. Ολον αυτόν τον συναρπαστικό διάλογο περιγράφει η Βρετανίδα συγγραφέας Σου Αρμστρονγκ στο βιβλίο «Πίστωση χρόνου – Η βιοεπιστημονική θεώρηση του πώς και γιατί γερνάμε», το οποίο σε λίγες εβδομάδες θα κυκλοφορήσει από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σε μετάφραση και επιστημονική επιμέλεια της Ευρυδίκης Κραββαρίτη, ειδικής παθολόγου και γηριάτρου, συντονίστριας του πρώτου τακτικού εξωτερικού ιατρείου γηριατρικής του ΕΣΥ στο «Λαϊκό» Γενικό Νοσοκομείο.
Λάθος λόγοι
Σε μια εποχή όπου, όσο ίσως ποτέ ξανά, αποθεώνονται η νεότητα και το φαίνεσθαι, τι θα έπρεπε να κρατήσει ο αναγνώστης από το βιβλίο αυτό; «Η αποθέωση της νεότητας στα μάτια μου ισοδυναμεί με την απεγνωσμένη ανάγκη μας να μη νιώσουμε πως η κλεψύδρα μας τελειώνει. Η βασική έρευνα στο πεδίο της γήρανσης συχνά προσελκύει το ενδιαφέρον για τους λάθος λόγους. Το ευρύ κοινό αποζητάει ένα ελιξήριο παντοτινής νιότης. Δεν θα βρεθεί! Ελπίζουμε σε μια μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη, που θα αποτρέπει τα κακά γεράματα, θα καθυστερεί τα χρόνια εκφυλιστικά νοσήματα και θα δίνει ζωτικότητα και δημιουργική δύναμη στους πιο ηλικιωμένους. Αν θα αξιοποιήσουμε σωστά αυτήν την υποσχόμενη “πίστωση χρόνου”, αν θα μας οδηγήσει σε καλύτερες κοινωνίες και σε ευτυχέστερες ζωές, δεν είναι αντικείμενο του συγκεκριμένου βιβλίου. Είναι κάτι που ίσως μπορεί να απαντήσει η φιλοσοφία, όχι η βιολογία», λέει η κυρία Κραββαρίτη.
Ελιξήριο κατά του γήρατος δεν υπάρχει, αλλά στις ΗΠΑ οι «κλινικές μακροζωίας» πληθαίνουν· εκτιμάται ότι ήδη ξεπερνούν τις οκτακόσιες. Οι πελάτες τους πληρώνουν έως και 100.000 δολάρια ετησίως για αμφίβολες, ενίοτε, πρακτικές: πρόγνωση καρκίνου, θεραπείες βλαστοκυττάρων και αναζωογόνηση δέρματος και μαλλιών, μεταξύ άλλων.
«Το φαινόμενο της μακροζωίας είναι σύνθετο. Οι παράγοντες που την καθορίζουν είναι ενδογενείς (γενετικοί και ιδιοσυγκρασιακοί μηχανισμοί που δεν υπόκεινται στον έλεγχό μας) και περιβαλλοντικοί (που δεν εξαρτώνται από εμάς προσωπικά, αλλά που μπορούμε σε ορισμένες περιπτώσεις να επηρεάσουμε μέσω πολιτικοκοινωνικών δράσεων). Υπάρχουν, βέβαια, και οι επιλογές του τρόπου ζωής μας (διατροφής, σωματικής άσκησης, προληπτικών εξετάσεων), που σε γενικές γραμμές είναι στο χέρι μας», τονίζει η κυρία Κραββαρίτη. «Αν οι “κλινικές μακροζωίας” κινητοποιούν τα άτομα προς την κατάκτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, αυτό από μόνο του δεν είναι μεμπτό. Το πρόβλημα ξεκινάει όταν χρεώνουν υπέρογκα ποσά για τη χορήγηση χημικών ουσιών που υποτίθεται ότι επηρεάζουν τους κυτταρικούς μηχανισμούς αντιστρέφοντας τη γήρανση. Παρά τις πολλές εξελίξεις στο πεδίο της βιοεπιστήμης της γήρανσης, όπως παρουσιάζονται αναλυτικά και στο βιβλίο, καμία από τις ουσίες που φαίνεται να έχουν τέτοια επίδραση σε πειραματόζωα με μικρότερο κύκλο ζωής (όπως οι έλμινθες ή τα ποντίκια) δεν έχει το ίδιο αποτέλεσμα στον άνθρωπο».
«Ο,τι πιο ανθρώπινο»
Στον πρόλογο της έκδοσης, η Ελληνίδα επιστήμονας αναφέρει ότι υπάρχει ένα «κομβικό» σημείο στο οποίο διαφωνεί με τη συγγραφέα της «Πίστωσης χρόνου». Ποιο είναι αυτό και γιατί; «Είμαι γηρίατρος. Καθημερινά φροντίζω ηλικιωμένους με χρόνια, εκφυλιστικά, ανίατα νοσήματα που η Αρμστρονγκ περιγράφει ως ανυπόφορα – εκείνα που ίσως καταφέρει να καθυστερήσει με τις μελλοντικές ανακαλύψεις της η βιοεπιστήμη της γήρανσης. Σε κάποια σημεία, αναφέρει ότι το να περιθάλπεις τέτοιους ασθενείς, ως επαγγελματίας υγείας ή ως σύστημα υγείας, είναι παράλογο, ακριβώς όπως ήταν για τον Σίσυφο να κυλάει τον βράχο στην ανηφόρα. Το παρουσιάζει, δηλαδή, ως κάτι που έχει μόνο απογοητεύσεις, γι’ αυτό το κάνουμε βαρυγκομώντας. Εκεί διαφωνώ. Ακόμη κι αν τα προβλήματα είναι ανίατα, ακόμη κι αν ξέρουμε πως μαχόμαστε για μια προδιαγεγραμμένη ήττα, η φροντίδα των ασθενών με ανίατα νοσήματα είναι ύψιστη έκφραση αγάπης και εντέλει ό,τι πιο ανθρώπινο», καταλήγει η Ευρυδίκη Κραββαρίτη.
Η Βρετανίδα συγγραφέας Σου Αρμστρονγκ περιγράφει στο βιβλίο της τον συναρπαστικό διάλογο που εξελίσσεται στο πεδίο των βιοεπιστημών.
Σε κάθε περίπτωση, οι λόγοι για να είμαστε αισιόδοξοι είναι πολλοί. «Η βασική έρευνα για την αποκάλυψη των μηχανισμών της γήρανσης “τρέχει” με μεγάλη ταχύτητα, καθώς επενδύονται ολοένα και περισσότερα χρήματα παγκοσμίως. Μόνο η σχετική έρευνα που διενεργείται στη Εθνικό Ινστιτούτο Γήρανσης των ΗΠΑ, για παράδειγμα, στηρίζεται με τρία δισ. δολ. ετησίως από την αμερικανική κυβέρνηση», σχολιάζει στην «Κ» ο καθηγητής Πέτρος Σφηκάκης, διευθυντής της Α΄ Προπαιδευτικής Παθολογικής Κλινικής του ΕΚΠΑ στο «Λαϊκό». «Αν και την τελευταία διετία έχουν δημοσιευθεί εντυπωσιακά αποτελέσματα που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τους βιολογικούς μηχανισμούς οι οποίοι διέπουν την κυτταρική γήρανση, θα χρειασθούν δεκαετίες για να εφαρμοσθούν φαρμακευτικές παρεμβάσεις αναστροφής της».
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Ο ρόλος της γηροφλεγμονής
Η φλεγμονή είναι ο κοινός παρονομαστής σχεδόν όλων των νοσημάτων που σχετίζονται με την ηλικία· από τον καρκίνο, τον διαβήτη, τις φραγμένες αρτηρίες και την αρθρίτιδα μέχρι την τύφλωση, τις πνευμονοπάθειες και την άνοια. Δεν πρόκειται για τη γνωστή σε όλους μας φλεγμονή με το καυτό ερυθρό δέρμα, το οίδημα και το πύον, αλλά για ένα είδος χρόνιας, υφέρπουσας, μικρής έντασης φλεγμονής, η οποία οφείλεται εν μέρει σ’ ένα ανοσοποιητικό σύστημα που δεν απενεργοποιείται όπως θα έπρεπε μεταξύ διαδοχικών προκλήσεων. Αυτού του είδους η χρόνια φλεγμονή είναι ικανή να προκαλέσει τέτοια φθορά στην καλοκουρδισμένη μηχανή της ζωής, ώστε το 2000 ο Ιταλός ανοσολόγος Claudio Franceschi την ονόμασε «γηροφλεγμονή»· ο όρος συνυποδηλώνει τη δράση ενός σιωπηλού δολοφόνου. Στη γηροφλεγμονή συνεισφέρουν πολλοί παράγοντες. Τα γηρασμένα κύτταρα στέλνουν σήματα στο ανοσοποιητικό σύστημα ζητώντας να τα απομακρύνει από το σώμα, σήματα που πληθαίνουν καθώς τα δυσλειτουργικά κύτταρα αθροίζονται με την πάροδο του χρόνου. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της ζωής μας συμβιώνουμε συνήθως αρμονικά με δισεκατομμύρια μικρόβια που αποικίζουν το έντερό μας και μας βοηθούν να μεταβολίσουμε τις τροφές και να απορροφήσουμε τα θρεπτικά τους συστατικά, ιδίως τα αμυλούχα. Οσο γερνάμε όμως, τα τοιχώματα του εντέρου μας αρχίζουν να εξασθενούν και να δημιουργούν τρύπες, δίνοντας τη δυνατότητα στα μικρόβια να διαρρέουν στην κυκλοφορία του αίματος. Θεωρείται ότι αυτά τα “πλανόβια ζουζούνια” κρατάνε το ανοσοποιητικό μας σύστημα σε διέγερση. Ανάλογη επίδραση έχουν και τα κατάλοιπα των διεργασιών της ζωής, όπως είναι οι ελεύθερες ρίζες και άλλα παραπροϊόντα του μεταβολισμού, τα οποία τείνουν να συσσωρεύονται με τα χρόνια, καθώς η απόδοση των συστημάτων καθαρισμού τους μειώνεται σταδιακά.
SOS για τα κατάγματα
Το κάταγμα ενός οστού είναι ένα τραυματικό γεγονός για κάθε ηλικία, αλλά για τους μεγάλους ανθρώπους μπορεί να αποβεί θανατηφόρο· σχεδόν ένας στους τέσσερις ηλικιωμένους που σπάει τον γοφό του πεθαίνει μέσα σε ένα χρόνο.
Η επιστημονική ομάδα της Βρετανίδας Janet Lord, ανοσολόγου και διευθύντριας του Ινστιτούτου Φλεγμονής και Γήρανσης στο Mπέρμιγχαμ, αποφάσισε να ανακαλύψει το γιατί. Τα γηρασμένα κύτταρα του ανοσοποιητικού δεν ανταποκρίνονται πολύ αποτελεσματικά στον τραυματισμό, με την κατάσταση να επηρεάζεται περαιτέρω λόγω της επίδρασης των ορμονών του στρες. Το πρώτο που συμβαίνει όταν οποιοσδήποτε από εμάς σπάσει ένα κόκαλο είναι η έκκριση της ορμόνης κορτιζόλης στην κυκλοφορία του αίματος. Αμέσως μετά, η ορμόνη αυτή αναλαμβάνει να προετοιμάσει το σώμα για να αντιμετωπίσει μια έκτακτη κατάσταση και να καταστείλει όλες τις μη ζωτικές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης της δραστηριότητας του ανοσοποιητικού συστήματος.
Λίγο μετά την έκρηξη της κορτιζόλης, ο μηχανισμός αντίδρασης στο στρες αυξάνει τα επίπεδα μιας ορμόνης που ονομάζεται DHEAS, η οποία είναι ενισχυτής του ανοσοποιητικού, έτσι ώστε να επανέλθει γρήγορα η ανοσιακή ισορροπία.
Αυτό συμβαίνει στα νεαρά άτομα, αλλά όχι και στους ηλικιωμένους: η παραγωγή της DHEAS κορυφώνεται στην ηλικία των 30 ετών και φθίνει μετέπειτα, με αποτέλεσμα να μην αποκαθίσταται ποτέ η ισορροπία στα ηλικιωμένα άτομα με κατάγματα ισχίου. Ετσι παραμένουν ευάλωτοι σε μολύνσεις· συνήθως πνευμονία, λοίμωξη του ουροποιητικού συστήματος ή κάποιο ενδονοσοκομειακό μικρόβιο.
Οι απαντήσεις της επιγενετικής
Η επιγενετική είναι ένα από τα νεότερα πεδία στην έρευνα της γήρανσης, το οποίο μπορεί να μας διαφωτίσει με ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες απαντήσεις. Η ετυμολογία της παραπέμπει σε κάτι «πέρα από τα γονίδια». Αναφέρεται στους χημικούς διακόπτες που συνδέονται με το DNA και ρυθμίζουν τη δραστηριότητα των γονιδίων, ενεργοποιώντας και απενεργοποιώντας τα, ανάλογα με τις ανάγκες και τροποποιώντας τον ρυθμό λειτουργίας τους. Οι άνθρωποι, όπως όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, έχουν ένα βασικό επιγονιδίωμα, κάτι σαν ένα «βασικό πρόγραμμα» το οποίο ελέγχει τη λειτουργία των γονιδίων ώστε να μπορεί να δημιουργηθεί μια μεγάλη ποικιλία κυτταρικών τύπων από τις πανομοιότυπες στάλες του DNA που αποκτώνται με την ένωση ωαρίου και σπερματοζωαρίου, και ενυπάρχουν σε κάθε ανθρώπινο κύτταρο. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Το επιγονιδίωμα είναι επίσης ο «μυστικός σύνδεσμος» ανάμεσα στα γονίδια και το περιβάλλον, μια και το βασικό πρόγραμμα μπορεί να τροποποιηθεί κατά τη διάρκεια της ζωής με την προσθήκη ή την αφαίρεση χημικών διακοπτών ως απόκριση σε μια σειρά από διαφορετικά ερεθίσματα. Αυτός ο μηχανισμός επιτρέπει σε οργανισμούς, όπως είναι και ο ανθρώπινος, να προσαρμόζονται γρήγορα, ενδεχομένως και παροδικά, στις περιβαλλοντικές συνθήκες, δίχως αλλαγές στο βασικό DNA· με άλλα λόγια, χωρίς να χρειαστεί να περιμένουμε να ταιριάξει με τον κόσμο μας η αφόρητα αργή διαδικασία της φυσικής επιλογής.
