Ο Παύλος Μελάς (Μίκης Ζέζας) εγεννήθη το 1870 στην Μασσαλία εκ πατρός ηπειρωτικής καταγωγής. Από το 1876 εγκατεστάθη μετά της οικογενείας του εις τας Αθήνας. Από της παιδικής του ηλικίας, ανετράφη με τας παραδόσεις της Μεγάλης Ιδέας και ακολουθήσας το στρατιωτικό στάδιο εξήλθε της Στρατιωτικής Σχολής των Ευελπίδων ως ανθυπολοχαγός του πυροβολικού.
Ο Παύλος Μελάς, ων ένθερμος πατριώτης και διακατεχόμενος από ακατανίκητον μέχρι θυσίας αγάπην προς την Πατρίδα, φλεγόμενος δε υπό ενθέου πόθου, όπως η Μακεδονία παραμείνη πάση θυσία Ελληνική, δεν παρέμεινε απαθής προ του διαγραφομένου θανάσιμου κινδύνου αφανισμού του Μακεδονικού Ελληνισμού. Έτσι, μεταξύ των πρώτων μυείται της εις τας Αθήνας ιδρυθείσης υπό ωρισμένων πατριωτών μυστικής Εθνικής Εταιρείας - κατά το πρότυπον της Φιλικής Εταιρείας - εις την οποίαν και αφιερώνεται ψυχή τε και σώματι. 
Εις τας αρχάς του 1904 η Κυβέρνησις απεφάσισε να αποστείλη στην Μακεδονία μυστικά, τετραμελή αποστολή από αξιωματικούς, προκειμένου να προβή αυτή σε επιτόπια εξέταση της κρατούσης εκεί καταστάσεως. Αρχηγός της εν λόγω αποστολής, ωρίσθη ο τότε λοχαγός Αλέξανδρος Κοντούλης, ο οποίος αμέσως προτείνει και τον Παύλο Μελά. Τα άλλα δυο μέλη της αποστολής ήσαν ο Απόστολος Παπούλας και ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης.
Η άφιξη του Παύλου Μελά στη Μακεδονία, ενεθάρρυνε πάρα πολύ τους εκεί Έλληνας, ο δε επακολουθήσας, μετ’ ου πολύ, ηρωικός θάνατός του, επεσφράγισε άπαξ δια παντός την Ελληνικότητα της Μακεδονίας.
Και ενώ η ζωντανή παρουσία του Παύλου Μελά, του φλογερού αυτού πατριώτου, ενεψύχωνε και εκραταίωνε τους Έλληνας υπερασπιστάς της αιματόβρεκτης Μακεδονικής γης, εξαίφνης και στην κρισιμώτερη καμπή και φάση του όλου Μακεδονικού Αγώνος, επέπρωτο, φευ, ο ένδοξος ήρωας να εκλείψη προώρως. Έτσι, την 13ην Οκτωβρίου του 1904, ημέραν Τετάρτην, προδοθείς από την συμμορία του Βουλγάρου κομιτατζή Μήτρου Βλάχου, ότι ευρίσκεται μετά των ανδρών του στο χωριό Στάτιστα (που σήμερα φέρει το όνομά του), περικυκλώνεται εντός οικίας υπό τουρκικού αποσπάσματος.
Κατά την επακολουθήσαν πείσμονα και πολύωρη μάχην και ενώ επέρωτο έξοδος εκ της οικίας, όπου ήσαν «ταμπουρωμένοι» ο Παύλος Μελάς και οι συν αυτώ, τραυματίζεται σοβαρώς στην οφυακή χώρα και μετ’ ολίγον υποκύπτει στα τραύματά του, εν μέσω γενικού θρήνου και οδυρμού των συμμαχητών του.
Ο πρόωρος θάνατος του Παύλου Μελά, όχι μόνον δεν εκλόνισε το ηθικό των Μακεδονομάχων, αλλ’ αντιθέτως το αναπτέρωσε και διήγειρε ακόμη περισσότερο τον απανταχού Ελληνισμό προς συνέχισιν του όλου Αγώνος.
Η υπερτάτη υπέρ της σωτηρίας της φιλτάτης μας Ελληνικής Πατρίδος, που είναι ο υπέρτατος νόμος, θυσία του Παύλου Μελά, συγκίνησε βαθύτατα σύμπαντα τον Ελληνισμό και ο Μακεδονικός Αγώνας, του οποίου, ως προελέχθη, ο μεταστάς υπήρξε ο κύριος εμπνευστής και πρωτεργάτης, εισήλθε με τον θάνατόν του εις πλέον έντονον και κρίσιμον φάσιν, με επιστέγασμα την τελική νίκη.
Σε ολόκληρη την Μακεδονία, ο Παύλος Μελάς έγινε πραγματικός θρύλος. Ο λαός με διάφορα δημοτικά τραγούδια και θούρια, ύμνησε την θυσία και τους αγώνας του Εθνομάρτυρος για την διάσωση από τον αφανισμό του Μακεδονικού Ελληνισμού, ο δε εθνικός μας ποιητής Κωστής Παλαμάς, αφιέρωσε στον πρωτομάρτυρα της Μακεδονικής Ελευθερίας, το ακόλουθο ποίημά του:
«Σε κλαίει ο λαός. Πάντα χλωρό να σείεται το χορτάρι στον τόπο που σε πλάγιασε το βόλι, ω παλικάρι! Πανάλαφρος ο ύπνος, του Απρίλη τα πουλιά σαν του σπιτιού σου να τ’ ακούς λογάκια και φιλιά και να σου φτάνουν του χειμώνα οι καταρράκτες σαν τουφεκιού αστραπόβροντα και σαν πολέμου κράχτες. Πλατειά του ονείρου μας η γη και απόμακρη.
Και γέρνεις και ‘σβεις γοργά, ιερή στιγμή.
Σαν πιο πλατειά τη δείχνεις και τη φέρνεις σαν πιο κοντά».
Ο Παύλος Μελάς με την επική θυσία του, συνετέλεσε αναμφιβόλως εις την διατήρησιν της Ελληνικότητας της Μακεδονίας μας, της ενδόξου και τιμημένης αυτής γωνίας της ενδόξου Ελληνικής μας Πατρίδος.
Ημείς οι επιγενόμενοι, οφείλουμε προς τον Παύλον Μελάν και προς όλους γενικώς τους Μακεδονομάχους, αιωνίαν ευγνωμοσύνην, οραματιζόμενοι δε και εμπνεόμενοι από το παράδειγμά τους, καλούμεθα να διαφυλάξουμε και να μεταλαμπαδεύσουμε περαιτέρω αναλλοίωτη την πίστη του στα αθάνατα Ελληνοχριστιανικά ιδεώδη, με τα οποία εγαλουχήθη η Ελληνική Φυλή και με τα οποία εμφορούμενοι οι Έλληνες στρατιώτες, κατήγαγαν θριάμβους και έγραψαν χρυσές σελίδες αφθίτου Δόξης στην ένδοξη τρισχιλιετή Ιστορία του περιουσίου Ελληνικού μας Έθνους.
Εκ παραλλήλου, ανακύπτει ιερά υποχρέωση όλων ημών των απογόνων της γενεάς των Μακεδονομάχων, να μετουσιώσουμε εις ζώσαν πραγματικότητα τους προαιώνιους πόθους του γένους μας, διαφυλλάττοντες, πρωτίστως, ως κόρην οφθαλμού, την Ελληνικότητα της Μακεδονίας μας, του προαιωνίως Ελληνικωτάτου τούτου χώρου της Πατρίδος μας, έχο- ντες πάντοτε προ οφθαλμών, ως πολύτιμον παρακαταθήκην, τους λόγους που μας εκληροδότησεν ο αείμνηστος Παύλος Μελάς:
«Η Μακεδονία είναι οι πνεύμονες της Ελλάδος και άνευ αυτών η λοιπή Ελλάς δεν δύναται να ζήση»!